18-oktabr – Samarqand shahri kuni

O‘zbek tarixining eng yorqin sahifalaridan biri Amir Temur nomi bilan bog‘liq. Ammo bu ulug‘ zotning hayotida bir ayol shaxs — Saroy Mulk xonim, ya’ni xalq orasida mashhur nomi bilan Bibixonim — alohida o‘rin tutadi. U nafaqat Temurning suyukli rafiqasi, balki butun saltanat hayotiga ta’sir o‘tkazgan, aql-zakovat, sadoqat va go‘zallik timsoli sifatida tarix sahifalariga muhrlangan ayol edi.

Saroy Mulk xonimning kelib chiqishi
Saroy Mulk xonim 1341 yilda Chig‘atoy ulusining xoni Qozonxon oilasida tug‘ilgan. U aslida mo‘g‘ul sulolasiga mansub bo‘lib, yoshligidan saroy odobi, adabiyot va siyosat sirlariga o‘rgatilib ulg‘aydi. Uning bolalik yillari murakkab siyosiy muhitda o‘tdi — otasi taxtdan ag‘darilgach, Saroy Mulk xonimning taqdiri ham o‘zgaradi.
U dastlab Temurning raqibi bo‘lgan Amir Husaynga turmushga chiqadi. 1370 yilda esa Amir Temur taxtni egallagach, uni o‘z nikohiga oladi. Shu paytdan e’tiboran Saroy Mulk xonim “Bibixonim” unvoniga sazovor bo‘ladi. Bu unvon fors tilidan tarjima qilinganda “Ulug‘ xonim”, “Saroy malikasi” degan ma’noni bildiradi.

Bibixonimning siyosat
va madaniyatdagi o‘rni
Bibixonim oddiy malika emas edi. U davlat ishlarida eriga maslahat berar, ilm va ma’rifat ahliga homiylik qilardi. Tarixchilarning yozishicha, u Shohrux Mirzoni o‘z tarbiyasiga olib, unga hukmdorlik, sabr va bilimga intilish ruhini singdirgan.
Amir Temur saltanatida ayolning bu darajada siyosiy nufuzga ega bo‘lishi o‘sha davr uchun nihoyatda noyob hodisa edi. Bibixonim xalq orasida “donishmand xonim”, “xalq onasi” deb atalgan.

Bibixonim masjidi —
muhabbat va sadoqat ramzi
Samarqand shahridagi ulug‘vor Bibixonim masjidi bejiz bu nom bilan atalmagan. Afsonalarga ko‘ra, Temur Hindiston yurishidan g‘alaba bilan qaytayotganida, Bibixonim unga sovg‘a sifatida dunyodagi eng ulug‘ masjidni qurdirishni niyat qiladi.
Bu ishga eng mohir ustalar, Hindiston, Xuroson va Eron me’morlari jalb etiladi. Qurilish shunchalik ulkan bo‘lganki, Temurning o‘zi ham buning tez tugallanishini buyurgan. Ammo xalq orasida bir mashhur rivoyat bor:
Usta masjidni qurayotgan chog‘da Bibixonimning go‘zalligiga oshiq bo‘lib qoladi. U malika bilan bir marta bo‘sa olishni orzu qiladi. Malika esa buning evaziga, “agar sen masjidni Temur qaytib kelguncha bitirsang, bo‘sa beraman”, deydi. Me’mor o‘z muhabbati kuchi bilan ishni yakunlaydi. Ammo bu voqeadan xabar topgan Temur g‘azabga keladi va me’morni qatl ettiradi.
Bu afsona tarixiy emas, lekin xalq og‘zida Bibixonimning go‘zalligi, fidoyiligi va muhabbati naqadar yuksak timsolga aylanganini ko‘rsatadi.
Bibixonim maqbarasi va uning sirlari
Bibixonim vafot etgach (taxminan 1408 yilda), u Samarqandda, o‘z nomidagi masjid yonida dafn etilgan. Maqbaraning hozirgi manzili Samarqandning Registon majmuasiga yaqin joyda joylashgan.
Ba’zi tarixiy manbalarga ko‘ra, Bibixonimning qabri keyinchalik ochilib, tobuti Toshkent tomonga olib ketilgan degan rivoyatlar bor. Ammo bu ma’lumot ilmiy jihatdan tasdiqlanmagan. Xalq orasida esa shunday hikoya yuradi:
“Toshkentda bir olim Bibixonimning qabri ustidan topilgan toshni o‘rganmoqchi bo‘ladi. Ammo kechasi tushida unga bir ayol kirib, meni Samarqandga qaytaring, bu yer mening joyim emas, deydi. Ertasiga olim u toshni Samarqandga olib keladi va qabri ustiga qayta qo‘yadi.
Bu rivoyat Bibixonimning ruhini muqaddas, yeri esa Samarqand bilan chambarchas bog‘liq deb bilish xalq ishonchini ifodalaydi.
Bibixonimga
qilingan tuhmatlar
va so‘nggi yillari
Tarixning qora sahifalarida Bibixonim haqida ba’zi tuhmatlar ham uchraydi. Ayrim manbalarda u “xiyonatda ayblangan” degan so‘zlar bor, lekin bularni tasdiqlovchi ishonchli dalillar yo‘q.
Rivoyatlarga ko‘ra, unga qarshi fitna uyushtirilgan, biroq Amir Temur bu so‘zlarga ishonmagan. Shunga qaramay, Bibixonimning so‘nggi yillari tinch o‘tmagan, u umrining oxirini og‘ir iztirobda, ammo e’tiqod bilan o‘tkazgan.
Bibixonimning Amir Temurga aytgan donishmand so‘zi
Xalq rivoyatlarida shunday hikoya bor: Temur bir safar Bibixonimdan zarur ish uchun mablag‘ so‘raganida, u unga quyidagi so‘zni aytgan emish:
“Ey Sohibqiron, boylikni xalqdan olib emas, xalqqa berib topish mumkin.
Bu so‘z, ehtimol, tarixiy emas, ammo xalq donishmandligi orqali Bibixonim siymosini adolat, saxovat va aqllilik ramziga aylantiradi.
Xulosa
Bibixonim — o‘tgan asrlar changida qolgan oddiy malika emas. U — ilm, ma’rifat, sadoqat, go‘zallik va ayollik sha’nining timsoli. Uning nomi bilan atalgan masjid — Temuriylar me’morchiligining durdonasi, uning hayoti esa tarix bilan afsonaning uyg‘unlashgan timsolidir.
Bugun Samarqand osmonida Bibixonim masjidi minoralari quyoshda yaltirab turganida, u faqat tosh va g‘ishtdan qurilgan inshoot emas — u o‘z davrining eng dono va sadoqatli ayoliga qo‘yilgan yodgorlikdir.

Nozir.